Πέλλα
Η  πρωτεύουσα  των  αρχαίων  Μακεδόνων

Kείμενα
Γιώργος Kουτσουφλάκης-Aρχαιολόγος.

Η πρώτη πρωτεύουσα  του  γενάρχη  της  βασιλικής  δυναστείας των  Αργεαδών, Περδίκκα, βρισκόταν  στις υπώρειες  των Πιερίων, κοντά στον πορταμό Αλιάκμονα, στις Αιγές. Πιθανότατα στρατηγικοί λόγοι επέβαλαν στα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. τη μεταφορά της πρωτεύουσας στα βόρεια παράλια του Θερμαϊκού κόλπου σε ένα άσημο μέχρι τότε χωριό, την Πέλλα. Η μεταφορά αυτή αποδίδεται στο βασιλιά Αρχέλαο (413-399 π.Χ.), που ήταν και ο βασιλιάς που αναδιοργάνωσε το κράτος των Μακεδόνων και έθεσε τις βάσεις για τη μεγαλειώδη ιστορική πορεία του Φιλίππου Β και του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Λέγεται ότι στη νέα πρωτεύουσα έζησε και τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο μεγάλος τραγικός Ευριπίδης, επίτιμος καλεσμένος του βασιλιά Αρχελάου. Η πόλη θα φτάσει στη μεγαλύτερή της ακμή επί Φιλίππου Β όταν, σύμφωνα με τον ιστορικό Ξενοφώντα θα καταστεί «η μεγίστη των εν Μακεδονία πόλεων», το ισχυρό πολιτικό κέντρο, που για ένα διάστημα καθόρισε τις τύχες όλης της Ελλάδος. Η θέση της αρχαίας Πέλλας ταυτίστηκε από τους αρχαιολόγους το 1957 και οι ανασκαφές συνεχίζονται κατά διαστήματα μέχρι σήμερα.
Η θέση της νέας πρωτεύουσας επιλέχθηκε πολύ προσεκτικά, σε ανοιχτό χώρο και επίπεδο έδαφος και περιστοιχιζόταν από δάση. Η πόλη οχυρώθηκε με ισχυρότατο τείχος, εκτεταμένα τμήματα του οποίου είναι ορατά σήμερα και σώζονται σε ύψος έως και τέσσερα μέτρα. Το πάχος του ήταν περί τα  πέντε μέτρα, και  ανά διαστήματα είχε οχυρωματικούς πύργους. Η πόλη ήταν χτισμένη σύμφωνα με το Ιπποδάμειο σύστημα, που συνίσταται στη χάραξη της πόλης σε κανονικά οικοδομικά τετράγωνα. Όπως στις περισσότερες ελληνικές πόλεις οι δραστηριότητες των πολιτών εκτυλίσσονταν γύρω από την Αγορά, το εμπορικό, θρησκευτικό και διοικητικό κέντρο της πόλης. Η Αγορά εξ ολοκλήρου ανεσκαμμένη από τους αρχαιολόγους, αποτελείται από μία τεράστια πλατεία που περιστοιχίζεται από στοές, μέσα στις οποίες βρίσκονταν τα εμπορικά καταστήματα. Γύρω από την Αγορά βρίσκονταν τα σημαντικότερα ιερά από τα οποία έχουν ανασκαφεί, στο βόρειο τμήμα της, το ιερό της Αφροδίτης και της μητέρας των Θεών, ενώ στο νότιο το ιερό του Δάρρωνα μίας τοπικής, αινιγματικής θεότητας με θεραπευτικό μάλλον χαρακτήρα.
Σε κάποια απόσταση βόρεια της Αγοράς, περισσότερο απομονωμένο και σε ύψωμα βρισκόταν το ανάκτορο των Μακεδόνων βασιλέων. Αποτελεί μία εξαιρετικά πολυσύνθετη κατασκευή που καταλαμβάνει συνολικό χώρο 60 περίπου στρεμμάτων και περιλαμβάνει μνημειώδη κτίσματα διαμορφωμένα γύρω από ευρύχωρες περίστυλες αυλές. Παρότι σήμερα σώζονται μόνο τα θεμέλια του ανακτόρου, η κάτοψή του είναι εύκολα κατανοητή για τον επισκέπτη, που έχει τη δυνατότητα να περπατήσει στους χώρους κατοικίας των μακεδόνων βασιλέων. Το μέγεθος του ανακτόρου δηλώνει ότι πιθανότατα εκτός της βασιλικής οικογένειας στέγαζε και στρατιωτικές και διοικητικές υπηρεσίες, ενώ περιελάμβανε και μία παλαίστρα.
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι πλούσιες ιδιωτικές κατοικίες που κατελάμβαναν το χώρο νότια της Αγοράς και ανήκαν χωρίς αμφιβολία σε εξέχοντα πρόσωπα της μακεδονικής αριστοκρατίας. Τα πολυτελή αυτά κτίσματα αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα της αρχαίας ελληνικής οικίας, που παραδοσιακά ήταν χωροθετημένη γύρω από μία περίστυλη αυλή. Η διάταξη αυτή δημιουργούσε φωτεινούς εσωτερικούς χώρους και επέτρεπε τη συνεχή ανανέωση του αέρα, καθιστώντας το κλίμα του σπιτιού εξαιρετικά υγιεινό.
Αψευδείς μάρτυρες της χλιδής και της πολυτέλειας των σπιτιών αυτών αποτελούν τα ψηφιδωτά τους δάπεδα, με τα σημαντικότερα να εκτίθενται στο Μουσείο της Πέλλας. Μία επίσκεψη στο Μουσείο αξίζει και μόνο γι αυτά. Αποτελούν σταθμό στην ιστορία της τέχνης, καθώς απαρτίζουν ίσως τα τελειότερα δείγματα μωσαϊκών που έχουν κατασκευαστεί με βότσαλα θαλάσσης και όχι με τυποποιημένες ψηφίδες. Το κυνήγι του λιονταριού, το κυνήγι του ελαφιού, Ο Διόνυσος καβάλα σε έναν πάνθηρα και τέλος το εκπληκτικό σύνολο με την αρπαγή της Ελένης, που είχε συνολικό μήκος περισσότερο από οκτώ μέτρα, είναι μόνο μερικά από τα θέματά τους. Τα δύο πρώτα ανήκουν σ’ αυτό που καλείται  «βασιλική εικονογραφία» και μας θυμίζουν ότι ότι το κυνήγι ήταν η καλύτερη  απασχόληση για τους βασιλείς και τους γόνους των εύπορων οικογενειών της Μακεδονίας. Πολλοί μάλιστα μελετητές αναγνωρίζουν στις νεανικές μορφές των κυνηγών το πρόσωπο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Τα δάπεδα αυτά χρονολογούνται μεταξύ του 325-300 π.Χ., κάτι που καθιστά μία τέτοια ταύτιση πολύ πιθανή. Η τεχνική τους δεξιότητα και η δραματική τους ένταση παραμένουν απαράμιλλες. Εύλογα λοιπόν με περισσό καμάρι, ένας από τους ψηφοθέτες έγραψε πάνω σε ένα από αυτά το όνομά του «Γνώσις». Ίσως ήταν ένας από τους πιο αξιόλογους καλλιτέχνες της εποχής του.